Χωριό του Καλλικρατικού Δήμου Γόρτυνας, σε υψόμετρο 530μ.
Ο Άγιος Θωμάς είναι ένα ιδιαίτερο χωριό. Χτισμένο στο γεωγραφικό κέντρο της Κρήτης και σκαρφαλωμένο στο μετεωρίτικο πέτρωμα που διαμόρφωσε το χαρακτηριστικό τοπίο, κράτησε στοιχεία από όλες τις ιστορικές περιόδους.
Βρίσκεται 30 χλμ από το Ηράκλειο, σε ωραία θέση με πανοραμική θέα στην ευρύτερη περιοχή.
Το όνομα του χωριού οφείλεται στην παλιά τρίκλητη βασιλική μετά τρούλου, εκκλησία, με υπολείμματα τοιχογραφιών, πού βρίσκεται στο κέντρο του χωριού. Το βόρειο κλίτος είναι αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο το κεντρικό στον Άγιο Θωμά, και το νότιο στον Άγιο Χαράλαμπο.
Ο επισκέπτης που θα περιπλανηθεί σε αυτόν τον αυθεντικό χώρο, θα επισκεφθεί τις 49 εκκλησιές και ξωκλήσια του, τους μονολιθικούς Ρωμαϊκούς τάφους, το μοναδικό δάσος με τις δάφνες της Κρήτης, το μοναστήρι της Παναγίας της Καρδιώτισσας. Θα περπατήσει στα δαιδαλώδη σοκάκια του χωριού, θα ανηφορίσει προς την κορυφή του βράχου. Θα ξεκουραστεί στα καφενεδάκια της πλατείας και θα εισπράξει την ανεπιτήδευτη Κρητική φιλοξενία από ανθρώπους που αγαπούν τον τόπο τους.
Πολύ παλιός οικισμός τον συναντάμε σε έγγραφο του 1371, σαν φέουδο πεζικό του Petrus de Medio, καθώς και σε άλλο του 1380. Αναφέρεται στις βενετσιάνικες απογραφές του 16ου και 17ου αιώνα.
Το 1881, αναφέρεται στο δήμο Μεγάλης Βρύσης, με 344, κατοίκους, καθώς επίσης και το 1900. Από το 1928 και μετά, απογράφεται σε δική του ομώνυμη κοινότητα, και μάλιστα με συνεχώς αυξανόμενο πληθυσμό.
Σήμερα έχει πάνω από 850 κατοίκους.
Σε κάποια περιοχή στη θέση του Αγίου Θωμά ήταν η αρχαία πόλη Πάννονα. Στη διάρκεια της Ενετοκρατίας ήταν ένα από τα μεγαλύτερα χωριά του Μονοφατσίου. Το 1953 αναφέρεται στην απογραφή του Καστροφύλακα (Κ100) με το όνομα S. Thoma με 521 κατοίκους. Κατά την Τουρκοκρατία εκχωρήθηκε στον πορθητή του Χάνδακα Κιοπρουλί, ο οποίος το αφιέρωσε στο Βεζίρ Τζαμί (Άγιος Τίτος). Κατά την Επανάσταση του 1866 οι Τούρκοι κατέστρεψαν το χωριό και έκοψαν τα οπωροφόρα δέντρα.
Λίγο πριν μπούμε στον Αγίου Θωμά, στην κορυφή ενός λόφου με πανοραμική θέα, βρίσκεται το φρούριο Μέλισσα. Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα οχυρωματικά έργα της ενδοχώρας και χρονολογείται κατά την Β’ Βυζαντινή Περίοδο.
Η πρόσβαση γίνεται από έναν χωματόδρομο που οδηγεί στην δυτική πλευρά του οχυρού. Εκεί μάλιστα ήταν χτισμένος και ο μικρός οικισμός με το ομώνυμο όνομα, που σήμερα δεν διασώζεται. Νότια, σε απόσταση περίπου 100 μ, σώζονται ακόμα τα πατητήρια του φρουρίου. Ανατολικά φυλάσσεται φυσικά από απότομο γκρεμό.
Στο ίδιο σημείο βρίσκεται και η εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής.
Όπως είναι φυσικό όλοι η ευρύτερη αγροτική περιοχή έχει πάρει το όνομα Μέλισσα.
Στις αρχές του 20ού αιώνα φιλοξενήθηκαν στον Άγιο Θωμά δύο Βρετανοί, οι οποίοι έκαναν κρυφά ανασκαφές στο Σπήλιο της Ρογαλιάς, σε βραχώδες ύψωμα βόρεια του χωριού. Αυτοί ανακάλυψαν άγαλμα θεάς το οποίο έκλεψαν και σήμερα βρίσκεται στη Βοστόνη, σύμφωνα με πληροφορίες των κατοίκων.
Υπάρχουν στον Άγιο Θωμά 40 εκκλησίες, και πράγματι ο σημερινός επισκέπτης μπορεί να δεί πάρα πολλές. Αξίζει να επισκεφτείτε, την Αγία Παρασκευή με υπολείμματα τοιχογραφιών, τον Μιχαήλ Αρχάγγελο στο δρόμο για το νεκροταφείο με αρχαϊκές τοιχογραφίες του 12ου αιώνα, τον Άγιο Παντελεήμονα, τον Άγιο Ιωάννη, τον Άγιο Ιωάσαφ (μοναδική στην Ελλάδα), την Κερά Σπηλιώτισσα στο δρόμο για τον παλιό οικισμό Αρδάχθια και μην ξεχάσετε το εξωκλήσι της Παναγίας της Καρδιώτισσας.
Στην περιοχή του χωριού υπάρχουν πολλά λαξευτά σπήλαια, πού χρησιμοποιήθηκαν ως τάφοι. Υπάρχουν επίσης λαξευτές δεξαμενές νερού.
Στη θέση Γριά Μάντρα, μέσα στο χωριό πάνω από την πλατεία του, βρίσκεται το εντυπωσιακότερο ταφικό μνημείο της Κρήτης. Πρόκειται για μονολιθικούς Ρωμαϊκούς τάφους, που διασώζονται σε εξαιρετική κατάσταση.
Στο σημείο οδηγεί το μονοπάτι που ξεκινά από την πλατεία του χωριού. Λίγα λεπτά πεζοπορίας αρκούν για να περιπλανηθεί κανείς και να θαυμάσει τους ψηλούς βράχους με τους λαξευτούς τάφους. Οι τάφοι υπολογίζονται περίπου στους τριάντα.
Ο Άγιος Θωμάς είναι γεννέτειρα του Κήρυκα Χαιρέτη Καλαμαρά, καθώς και του γιατρού αγωνιστή Λόγιου.
Στον Άγιο Θωμά γεννήθηκε το 1770 ο Δημήτρης Λόγιος. Όταν ήταν 10 χρονών οι Τούρκοι σκότωσαν τον πατέρα του και τον ανέλαβε υπό την προστασία του ο αδερφός του πατέρα του, ιερομόναχος στις Απεζανές, Δωρόθεος. Αλλά και αυτόν κυνήγησαν οι Τούρκοι και αναγκάστηκε να φύγει στην Πάδουα της Ιταλίας με τον προστατευόμενο ανιψιό , ο οποίος σπούδασε γιατρός στο εκεί Πανεπιστήμιο. Το 1800 επέστρεψε στον Άγιο Θωμά προσφέροντας τις υπηρεσίες του σε Χριστιανούς και Τούρκους αδιακρίτως. Ένας γενίτσαρος από το Αξέντι φόνευσε τον άνδρα της αδερφής του, Δημήτρη Κοσμαδάκη. Ο Λόγιος, εκδικούμενος το θάνατό του, σκότωσε το φονιά του κουνιάδου του. Από τότε έζησε ως χαΐνης τιμωρώντας τους γενιτσάρους. Ο πασάς έστειλε 50 εκλεκτούς γενιτσάρους να τον συλλάβουν. Αυτούς τους φιλοξένησαν στο κονάκι του Σελίμ Αγά Κονταξή που σώζεται σήμερα. Ο Λόγιος πληροφορήθηκε την άφιξή τους και τη νύχτα μπήκε στον οντά, όπου κοιμόντουσαν και κατάσφαξε έξι από αυτούς. Οι υπόλοιποι σκοτώθηκαν μεταξύ τους μέσα στο σκοτάδι και στη σύγχυση. Ο Λόγιος ήθελε να εξοντώσει τον αγριότερο γενίτσαρο της Μεσαράς Αγριολίδη από το χωριό Άγιος Ιωάννης, νότια της Φαιστού. Όμως προδόθηκε από τον υπηρέτη του Αγριολίδη και σκοτώθηκε από αυτόν.
Από τον Άγιο Θωμά κατάγονταν και οι οπλαρχηγοί Δημήτριος και Φραγκίσκος Λιμπρίτης, ο Θεόδωρος και ο γιατρός Ιωάννης Λυμπρίτης, δωρητής της Βικελαίας Βιβλιοθήκης του Ηρακλείου. Από εδώ καταγόταν και ο Γεώργιος Καλαμαράς, τελειόφοιτος του Πανεπιστημίου της Πετρουπόλεως, αξιωματικός του Ρωσικού Ναυτικού, ο οποίος σκοτώθηκε στη Μάχη του Φαλήρου. Από τα Αρδάχθια καταγόταν και ο Γεώργιος Πετρογιαννάκης, υπουργός επί Κρητικής Πολιτείας.
ΑΡΔΑΧΤΙΑ Η ΑΡΓΑΘΙΑ
Οικισμός της πρώην κοινότητας Αγίου Θωμά, απέχει 500 μ. από τον Άγιο Θωμά, Παλαιός οικισμός, αναφέρεται σε όλες τις βενετσιάνικες απογραφές με το όνομα Αργάθια. Από την απογραφή του 1881, και μετά από λάθος απογράφεται με την ονομασία Αρδάχτια ονομασία πού διατηρείτε και στις επόμενες απογραφές. Ένεκα κατολισθήσεων το χωριό εγκαταλείφτηκε και ξαναχτίστηκε σαν συνοικία του Αγίου Θωμά, στην θέση Πλάκα.
Στην περιοχή του χωριού υπάρχουν πολλά λαξευτά σπήλαια και αρχαίοι τάφοι. Σε ένα τέτοιο σπήλαιο μεταξύ Αγίου Θωμά και του οικισμού Αρδάχθια υπάρχει ο Ναός της Κεράς Σπηλιώτισσας, όπου κατά την παράδοση υπήρχε θέατρο και αρχαίος βωμός, ενώ έξω από τη σπηλιά, χαραγμένη στο βράχο, υπάρχει μια αρχαία ελληνική επιγραφή. Στη Σπηλιώτισσα βρίσκεται –αν και τσιμεντομένη πλέον- η τρύπα του Άδη. Λέγεται ότι εκεί βρισκόταν η είσοδος για τον κάτω κόσμο, για αυτό οι ζωντανοί πετούσαν μέσα στην τρύπα αφιερώματα και αγαπημένα πράγματα των νεκρών.
Στον Άγιο Θωμά καθεδρικός ναός είναι ο ομώνυμος, παλαιό κτίσμα τύπου βασιλικής με κυλινδρικό τρούλο.
Στο βάθος της κοιλάδας στη θέση Μουζουράς, σε ειδυλλιακό τοπίο, βρίσκεται το εξωκλήσι της Παναγίας Καρδιώτισσας, όπου βρέθηκε εικόνα της Παναγίας το 1912.
Η βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας Καρδιώτισσας, κτίσμα του 14ου αιώνα, χτισμένη πάνω στα χαλάσματα αρχαίου ιερού.
Η παράδοση μας λέει για το θαύμα της Παναγίας. Σύμφωνα με την επιγραφή το 1914 ένας Τούρκος είχε μια κόρη παράλυτη εκ γενετής. Ο Τούρκος άκουσε για τα θαύματα της Καρδιώτισσας και της προσέφερε δώρα, μεταξύ των οποίων και τα δύο φλασκιά λάδι και δύο φλασκιά μέλι. Η κόρη έγινε καλά και ο Τούρκος δόξασε την Παναγία. Το 1935-1962 λειτούργησε ως γυναικεία μονή, ενώ στην Γερμανική Κατοχή ο ξενώνας φιλοξένησε κατοίκους της ευρύτερης περιοχής.
Το μοναστήρι με τα χρόνια ερήμωσε, όμως το 1992 ξεκίνησαν εργασίες της ανακαίνισης του.
Ο επισκέπτης μπορεί να ξαποστάσει στα παγκάκια που βρίσκονται κάτω από το μεγάλο δρυ των 600 ετών, να γαληνέψει την ψυχή του και να προσευχηθεί στην Παναγία την Καρδιώτισσα, κάτω από τους ήχους των πουλιών και του νερού του ποταμού.
Ο Άγιος Θωμάς απέχει από το Ηράκλειο περίπου 40 λεπτά. με λεωφορείο και περίπου μισή ώρα με το αυτοκίνητό σας.
Δεν έχετε παρά να ξεκινήσετε από τη Γιόφυρο.